Het coronavirus legt maatschappelijke systemen plat, het onderwijs is thuisonderwijs geworden en de relatieve isolatie en fysieke afstand roept nieuwe vragen op. Pedagogische vragen. In deze NIVOZ-podcast met Lisette Bastiaansen vindt er een eerste verkenning en analyse plaats.

Lisette Bastiaansen is docent pedagogiek aan de HAN, de hogeschool Arnhem Nijmegen, maar vooral ook onderzoeker. Ze doet promotieonderzoek naar aandacht en betrokkenheid en de betekenis ervan voor de pedagogische relatie, in het pedagogisch handelen. Juist in deze coronatijd staat er iets op het spel, vertelt Lisette. Tijd en ruimte maken, is wezenlijk. De druk mag van de ketel. Lisette richt zich nadrukkelijk ook op de leiders in deze maatschappij.’ Een krachtig geluid vanuit de overheid, de PO Raad of anderszins kan enorm veel betekenen. Voor ouders en leraren.'

Eerder deze week deed Lisette met Ton Bruining een klein onderzoekje naar de ervaringen van leraren met het thuisonderwijs – ook met betrekking tot aandacht en contact. Hun bevindingen zijn terug te vinden in dit artikeltje, dat online ook weer veel aandacht en reacties genereerde. ‘Met afstandsonderwijs proberen we zo goed en zo kwaad de boel draaiende te houden. En dat gaat niet eens zo slecht. Maar als er zo aan de levensboom wordt geschud. Als er angst, onzekerheid en spanning is. Is dat dan wat er nodig is?’

Door onze relatieve isolatie en doordat nu veel dingen anders zijn - thuis, met vrienden en op het werk - worden we in ons mens-zijn geraakt – leraren leerlingen, ouders, iedereen. ‘En dat vraagt nu echt even dat we daar tijd en ruimte voor maken,’ zegt Lisette Bastiaansen. ‘Natuurlijk hoeven we daar niet in door te slaan, ‘gewoon’ lesgeven is ook belangrijk. Maar kijk wel even wat er wel kan.’

Haar pleidooi is er een van contact maken, van aandacht en betrokkenheid. Praten over wat er leeft, goed luisteren en aan relaties werken. ‘Dit is langzaam voor mensen een existentiële crisis geworden. We hebben onszelf opnieuw te verhouden, tot onszelf, tot elkaar en tot de wereld. En dat vraagt er ook om om opnieuw samen te kijken naar de vraag hoe we nu en straks met onderwijs om willen gaan. Samen kijken naar de bedoeling er áchter. Want ook dat vraagt deze crisis van ons: samen kijken naar waar onderwijs uiteindelijk, echt voor bedoeld is.’

Lisette richt zich tot een ieder, want we doen het met elkaar. Maar ze doet in deze een bijzonder appel op de leiders in deze maatschappij. Om daarin, ook naar het onderwijs, een ander geluid te laten horen. De druk moet van de ketel, op scholen, thuis - verwachtingen worden bijgesteld. We dienen ons meer om elkaar te bekommeren. Ouders om kinderen, leraren om elkaar. Er spelen existentiële thema’s. Met angst en stress wordt er niets geleerd. Een krachtig geluid vanuit de overheid, de PO Raad of anderszins kan enorm veel betekenen.’

En toen sloten opeens de scholen en lijkt alles anders. In deze podcast-reportage zoeken we Eva Vesseur op, schoolleider van Klein Amsterdam. Ze vertelt openhartig wat er allemaal op haar afkomt, welke kansen zij ziet en met welke pedagogische vragen zij met haar team op reis is. ‘We hebben het nog nooit gedaan, dus we kunnen het vast!’

Verslaggever Jan Jaap Hubeek was eerder bij Klein Amsterdam, een vernieuwingsschool die anderhalf jaar terug in Amsterdam-Noord is gestart. Hij maakte er – kort voordat de crisis ons naar een nieuwe werkelijkheid leidde, een podcast-drieluik. Over leren in de tussenruimte, de slogan die zo bij deze school past, de praktijk en de eerste ontwikkelingen.

Nu onderneemt hij met Eva Vesseur een wandeling door Amsterdam, via de Dam naar de Oude Kerk, tegen een surrealistisch decor. Ze ontdekken samen wat de stilte van de stad te zeggen heeft, zonder toeristen en de grote drukte. De parallel met het onderwijs is snel gemaakt. Ook Klein Amsterdam was opeens dicht, althans zo voelde het. En de kinderen kwamen op afstand. Dat is niet zoals het bedoeld was. ‘We zijn een hecht team, Klein Amsterdam vormt een samenleving en dan valt dat ineens uit elkaar,’ zegt Eva.

Kinderen worden natuurlijk vreselijk gemist (‘we hebben een speciale plek in Google Hangout waar we die gevoelens met elkaar kunnen delen’) en wat achterbleef – het gebouw - was niet veel meer dan een levenloze ruimte. En toch ook – zo zegt Eva – is de nieuwe werkelijkheid een heel levendige. ‘Door allerlei inperkingen, gaat de creativiteit ook stromen. Je maakt van de nood een deugd.’ Klein Amsterdam is dus Online Klein Amsterdam! geworden, een metamorphosische co-productie tussen ouders en team. Het credo is er een vol optimisme en hoop: 'We hebben het nog nooit gedaan, dus we kunnen het vast!.’

Lekker spelen in tijden van onzekerheid en onrust, zo staat er te lezen bij een filmpje dat via sociale media werd gedeeld. De hond van juf Lies gaat op zoek naar de kinderen en drukt zijn snuit tegen de camera. Gevonden! Want ook op Klein Amsterdam wordt op afstand geprobeerd het leren op een andere manier voort te zetten. Maar, benadrukt Eva, de eerste prioriteit is een andere: ‘Ons doel is om de leerlingen verbonden te houden met de school, dat ze zich nog Klein-Amsterdammer voelen.’

Er worden dus geen werkboekjes meegegeven, het gevolg van een goed gesprek dat met het team is gevoerd, maar wel voorzieningen getroffen, zodat iedereen kan inloggen en bereikbaar blijft. En wat betreft de leermogelijkheden, vanuit de visie is er volgens Eva Vesseur eigenlijk ook geen sprake van een beperking. De ‘tussenruimte’ is een plek van ontmoeting, waar de kinderen en de wereld elkaar tegenkomen. Leren over echte onderwerpen en situaties die spelen op dit moment, en van de mensen die je daarbij ontmoet: buren, de straat, de stad. Eva: ‘Ook in deze situatie kun je nog steeds best veel met je omgeving. Een andere omgeving is het wel, want ieder leerling heeft een ander thuis. Maar eigenlijk zitten we ook met elkaar in hetzelfde schuitje. Dat verbindt en roept veel verbeeldingskracht op.’

In 2015 kwam de stad Amsterdam met de wedstrijd ‘Onze nieuwe school’. Klein Amsterdam was één van de winnaars en ging in het schooljaar 2018-2019 van start met ongeveer 60-80 leerlingen.

‘Het is de zoektocht die je in deze periode ziet en die wat mij betreft altijd nodig is, met je leerlingen en met je collega’s,’ zegt Bas Huijbers, docent op het Vox College in Amsterdam, de vernieuwingsschool met heterogene jaargroepen en veel projecten. In deze podcast vertelt Bas, vader ook van drie schoolgaande kinderen, over zijn praktijk en over zijn pedagogische opdracht, die vastzit aan zijn eigen biografie.

Op Vox College, de middelbare school in Amsterdam-Noord die hij vier jaar geleden met een aantal begon, is Bas Huijbers onder meer docent maatschappijleer en mentor van zestien leerlingen. Hij ging kort voor de coronaperiode van vier naar twee werkdagen per week, ook en vooral om na te denken en stil te staan bij het onderwijs dat hij geeft. Om te vertragen, zoals hij het zelf zegt. ‘Om mezelf vragen stellen als ‘wat wil ik nu, wat is belangrijk en wat is nu mijn opdracht? Want dat lukt niet als je vier, vijf of zes dagen per week bezig bent en een school aan het opstarten bent.’

Door de coronacrisis en het afstandsonderwijs zijn die fundamentele vragen opportuun geworden, merkt Bas, niet alleen voor hemzelf. Hij ziet de zoektocht om zich heen, nu leraren en docenten nog nadrukkelijker tegen de verschillen tussen leerlingen aanlopen en ze deels de grip zijn kwijtgeraakt. Zo leert de ervaring. ‘Wat je ziet is dat er in een gemeenschap, een groep of een klas kinderen zitten die je allemaal verschillend moet behandelen om iets te bereiken. Met de een communiceer je per app, de ander per mail en zo zijn er nog vijf of tien mogelijkheden. ‘

‘En als het over onderwijs maken, is het altijd die zoektocht met elkaar,’ zo vertelt Bas Huijbers. ‘Er zijn geen oneliners of simpele ideeën om goed onderwijs te maken, anders hadden we het allang op die manier gedaan.’ Hij vertelt over zijn mentorleerlingen, waarvan een deel het makkelijker heeft en een ander deel zwaarder. Dat veertien van de zestien kinderen toch keurig hun opdrachten inleveren en het dus eigenlijk echt wel goed doen. Hoe komt dat dan? ‘Het eerste waar ik aan denk is dat ik bij allemaal, op een of twee na, een keer op huisbezoek ben geweest. De relatie is er. Ik snap de thuissituatie en kan daar ook rekening mee houden.’

We drijven in de onderwijswerkelijkheid van nu dus op ‘de relatie’ die we met onze leerlingen hebben, zo betoogt Bas, ‘op onze gedeelde geschiedenis.’ En we nemen altijd onze eigen biografie mee de klas in, zo weet hij. Zelf had hij een verschrikkelijke basisschooltijd, niet alleen doordat hij zijn vader verloor, maar ook en vooral doordat er zijn geval sprake was van dyslectie en die beperking pas laat erkend werd. ‘Ik denk dat elk kind het goed wil doen. Ik deed zelf enorm mijn best, maar het lukte me niet. Dus ik weet dat school niet altijd leuk is en dat hoeft ook niet altijd. Maar elk kind moet wel met plezier naar school toe komen. Dat staat voorop.’

Bas spreekt in deze podcast over het grote perspectief en over een herbezinning, ook op de opdracht die we als leraar of docent hebben. Leren we kinderen het vak of de competenties? Of leiden we ze de wereld in, de publieke ruimte, waarin ze verantwoordelijkheden voelen over diezelfde ruimte die we met elkaar delen?

‘Ik hoor hier heel weinig back to normal, het is eerder het moment om door te pakken,’ zegt Bas Leijen van De Nieuwste School in Tilburg in deze podcast. ‘En niet alleen als het gaat over onze pedagogische opdracht, ook wat betreft onze organisatiestructuur.’

Dit is de eerste aflevering in een serie ‘Onderwijs na coronatijd’ – waarin we gesprekken voeren met leraren, opleiders en onderzoekers naar aanleiding van de ervaringen in de voorbije periode, met het onderwijs op afstand. Luc Stevens – founding father van stichting NIVOZ – verzorgt in deze podcast een inleiding en luistert vervolgens naar de praktijkverhalen van Bas Leijen, onderwijsmanager in het voortgezet onderwijs – en Marianne Betjes, leraar in groep 8 van het kindcentrum Sint Jan in Waarland, een dorpsschool nabij Heerhugowaard.

De crisis is mogelijk een kans om het pedagogisch perspectief van de school dichterbij te halen, zo zet gespreksleidster Rikie van Blijswijk de toon van dit gesprek. En ook volgens NIVOZ-collega Luc Stevens is dit het moment om eens met elkaar stil te staan, zie zijn artikel, zeker omdat er door de nieuwe omstandigheden ook een belangrijke verschuiving heeft plaatsgevonden. ‘Door de crisis hebben leraren en schoolleiders de kans gekregen om zichzelf als professionals te ervaren, als typisch waar het als professional op aankomt: op de relatie met je leerlingen. En op die met je collega’s, zodat de school als geheel goed verschijnt.’

Voor Bas Leijen staat het begrip nabijheid – ook vanaf de herstart - centraal. ‘Voor de een betekent nabijheid dat je letterlijk samenzit, voor de ander dat je een compliment krijgt als je iets goed gedaan hebt, en vervolgens weer verder kunt. Nabijheid is dus niet dat je per se 27 uur per week op school moet zijn. Dus de vraag is: hoe kunnen we daarin differentiëren? We hebben nu een model dat gericht is op het organiseren van het doceren. We hebben een rooster waarbij een leerling om kwart voor tien Duits heeft, omdat dan de docent Duits beschikbaar is. En daarna de docent Engels. Maar dat er hoegenaamd geen interactie is tussen die twee.’

Hoe kunnen wij echt als groep rondom leerlingen staan? En het leren van kinderen faciliteren? Op De Nieuwste School worden nieuwe mogelijkheden verkent, zegt Bas. Het schoolleiderschap is daarin cruciaal, zo betoogt Marianne Betjes. ‘Het denkt dat veel afhangt van de veerkracht van je leidinggevende. Of die inderdaad teruggrijpt naar kaders die bekend zijn en die controle geven - of dat je een schoolleider hebt die kansen ziet. Zoals bij ons op school die dan zegt: vertel eens, wat houden we vast? Want we gaan natuurlijk niet terug naar gewoon. Want gewoon bestaat niet meer.’

Wat heeft de coronaperiode gebracht en wat zou dat voor de lerarenopleiding kunnen betekenen? Hieke van Til ervaarde een wijdere blik, ze noemt het een Pimpelmeesje-effect, waarmee we ook voorbij curricula en programma’s kunnen kijken. ‘Dat gun ik het onderwijs, maar eigenlijk iedereen, overal.’

In deze NIVOZ-podcast – de tweede aflevering in de serie Onderwijs na corona – is Hieke van Til een van de drie gesprekspartners van Rikie van Blijswijk. Met de nieuwe lerarenopleiding Spring – in februari gestart onder de vlag van de Hogeschool Leiden - richt ze zich vooral op het pedagogisch meesterschap van de leraar, de leraar in wording, en het telkens opnieuw kijken naar onderwijs, zo vertelt ze. ‘En dat is heel passend bij een tijd als corona waarin we allemaal gedwongen werden om opnieuw naar ons onderwijs te kijken. We kunnen onszelf soms zo verliezen in een bepaalde focus. En als je gefocust bent, dan zie je niet meer wat er in en om je heen gebeurt. Ik denk dat ik daardoor dichter bij de bedoeling sta.

In deze podcast is Van Til onder meer in gesprek met Adrie Groot – bestuurder van Blosse, een stichting voor onderwijs en kinderopvang rondom Purmerend. Hij heeft zijn vertrouwen in de Pabo-opleidingen – ook door wat hij heeft zien gebeuren - een beetje verloren. ‘Door corona werden we gedwongen het systeem los te laten. En de huidige opleidingen zijn gebaseerd op het inrichten van systemen. Ze zorgen ervoor dat professionals – opgeleide leraren – in dat systeem kunnen acteren. Dat systeem is in mijn ogen op 16 maart failliet gegaan, op het moment dat we het gewoon anders moesten doen. Het eigenaarschap van leren en ontwikkelen lag in het systeem, maar verschoof naar die leerling. Daar waar het eigenlijk hoort.’

Adrie Groot werkt aan een geïntegreerde opleiding, waarin niet alleen leraren, maar ook ouders en andere professionals en niet-professionals een plek hebben en waarin er veel adaptiever naar kinderen wordt gekeken. Wat heeft dit unieke kind nodig? Dat heeft gevolgen, op de visie, op het handelen en op de manier hoe je het organiseert, weet hij. 'Als ik heel ver vooruitkijk zie ik de scheiding tussen onderwijs en opvang bijvoorbeeld verdwijnen.'

Anton Nanninga - onder meer docent economie op SG Pantarijn in Wageningen - constateert dat er op zijn school ook nadrukkelijker over werken in teamverband wordt gesproken. ‘Ik zou wensen dat docenten en leraren minder opgeleid worden om het zelf te doen. Dus dat je minder goed gaat leren hoe jij je redt in de klas. Maar in plaats daarvan dat je meer gaat spreken over en reflecteren op hoe je als school je onderwijs vorm geeft en hoe je als team om dat kind heen kunt staan.’

Hoewel hij over zijn universitaire opleiding tevreden is, werpt hij ook een klein minpuntje naar voren. 'Wat ik gemist heb, is vooral het gebrek van het meenemen van het perspectief van de leerlingen op mijn docentschap. Hoe ervaren ze je en hoe ervaren ze mijn lessen? Dat had geen plek in de reflecties, daar waar het voor het samen leren wel belangrijk is.'

Opname, montage en redactie: Rob van der Poel

Wat is er gebeurd in coronatijd en hoe is dat onderzocht? ‘Er is ontzettend veel ontdekt op de scholen,’ zegt Lisette Bastiaansen. ‘En ik denk dat heel veel onderzoek helemaal niet het woord onderzoek krijgt, maar wel onderzoek is.’ En toch is er ook een andere kant.

In deze podcast – de derde en laatste aflevering uit de serie Onderwijs na corona – kijken we naar wat er is gebeurd, wat de periode van afstandsonderwijs ons heeft geleerd, deze keer in relatie tot onderwijsonderzoek. Rikie van Blijswijk sprak daarvoor Rob Martens (wetenschappelijk directeur bij NIVOZ en verbonden aan de Open Universiteit) en Claire Boonstra – die elkaar regelmatig ook in andere kringen kritisch bevragen - en met Lisette Bastiaansen, die zelf in een afrondende fase zit van haar promotieonderzoek naar de pedagogische betekenis van aandacht en betrokkenheid in onderwijsrelaties. ‘Een onderzoek dat ook niet direct door iemand gefinancierd is, maar wat we wel zijn gaan doen, waar we onze route in hebben gezocht.’

Als je onderzoeker bent, of een onderzoekende houding hebt, dan was er in de voorbije maanden veel te ontdekken. Het onderwijs ging op zijn kop, dat was lastig en het gaf mogelijkheden. Een ideaal moment om ook als onderzoeker dicht op de praktijk te staan, zo vond ook Rob Martens. ‘Maar tot mijn schaamte moet ik bekennen dat er wel onderzoek is gedaan, maar fragmentarisch, klein en niet het fundamentele, onafhankelijke en wetenschappelijk onderzoek dat je wilt doen en antwoord geeft op vragen.’

In deze podcast houdt Rob een stevig pleidooi voor meer geld voor een onderzoeksinstituut dat niet aan het infuus ligt van de politiek of van middelen van OCW. ‘Hoezeer ik het ook eens ben dat schoolbesturen de verantwoordelijkheid en de regie nemen om een stuk onderzoek te doen, tegelijkertijd zitten zij natuurlijk vast in hun belangen. Wat we echt nodig hebben is wat ik zou noemen een soort super-onderwijsraad. Een partij die echt boven de partijen staat, die echt met gezag kan spreken. Daar vragen leraren ook om.’

Lisette Bastiaansen en Claire Boonstra zien ook dat door het afstandsonderwijs veel leraren en leerlingen in een andere stroom zijn gekomen, één waarin de autonomie en het fundamentele gesprek met elkaar nadrukkelijker is gevoerd. Claire juicht dat toe en ziet dat Het Onderwijsvragenboek –door Operation Education samengesteld – mogelijk behulpzaam kan zijn. ‘Wat ik wens is het vertrouwen dat we met elkaar diep van binnen, met de collectieve wijsheid die we hebben, best wel goed weten wat het juiste is, op het juiste moment. En dat we ook in het niet-weten met elkaar dat kunnen uitvinden, zonder dat we per se een beroep hoeven te doen op de regelgeving, protocollen, enzovoort.’

Die vrije speelruimte is ook waarover Rob Martens spreekt en waaruit Lisette haar oproep doet. ‘Durf buiten de lijntjes te kleuren, zegt ze tegen leraren en scholen. Als er geen onderzoek ligt, ga je eigen onderzoek maken. En...

‘Ik hoop dat deze coronatijd heeft mogen bijdragen aan het losschudden van systemen en structuren die leraren soms ook echt in zichzelf hebben gebouwd,’ zegt Edith van Montfort, bestuurder van SAAM*.

Op bezoek bij een van de 26 SAAM*-scholen - OBS de Tuimelaar - kijkt zij samen met leraar Bart Vermeulen of er lessen te leren zijn in deze kwetsbare onderwijstijd. Van Montfort en Vermeulen – werkzaam in groep acht - spreken over de urgenties die er waren, over de professionele ruimte die al dan niet is gepakt - door kinderen en leraren - en over de confrontatie die er soms was en dus te overdenken geeft. ‘We hebben meegemaakt dat leerlingen die vastliepen qua resultaten opeens wel vooruitgingen. Dat is eigenlijk treurig, dat ze dus buiten jouw onderwijsplek blijkbaar tot beter leren kwamen. Maar daar moet je iets mee. Het verplicht je om daarover na te denken.’

Bij SAAM* werd er vanaf medio maart snel gehandeld en geschakeld. Van Montfort en Vermeulen komen met allerlei voorbeelden waarmee het contact met leerlingen, ouders en collega’s is gezocht, in een grote variëteit en regelmaat en omdat de kwaliteit van onderwijs nu eenmaal per definitie gemaakt wordt in de verbinding. En – zeggen ze in koor - met online instrumenten en ict-oplossingen kom je een heel eind, maar dat is niet de kern. ‘Ik zit nu bijna 25 jaar in het vak. ik had dus wel zoiets van het lukt me best wel goed om mijn leerlingen aan te sturen, ik schatte dat de zelfstandigheid best wel hoog was, maar dat viel zo tegen. Ik ben er echt van geschrokken. Ik zit zelf nog helemaal niet in die fase dat leerlingen zichzelf wel even aansturen.’

Vermeulen zoekt het bij zichzelf en zijn leerlingen en in het gesprek met zijn collega’s. Hij heeft de moed om zich kwetsbaar op te stellen. En hij denkt breder. ‘Als je het hebt over kinderen zelfstandig krijgen, autonoom krijgen. Dan moet je misschien het onderwijs dus anders organiseren, de after coronaparty zeg maar. Ik bedoel: blijkbaar creëren we te weinig goede momenten dat kinderen echt op zichzelf zijn aangewezen. Het is altijd ‘kort even iets zelf doen’. Met een opdrachtje of taakje. Maar echt durven loslaten, en even bewust laten vallen, ja, dat ben ik nu wat meer aan het opzoeken.’

Bij SAAM* zijn er al snel gouden regels opgesteld, aan aantal richtingwijzers waarmee het onderwijs door de professionals zelf, op de verschillende scholen, met verschillende concepten en populaties, in een groot palet aan kleuren, verder vormgegeven kan worden. De speelruimte is groot, maar vrijblijvend is het zeker niet, zegt Edith van Montfort. ‘Ik houd enorm van pionieren, maar ik hou er ook van dat het met kwaliteit gebeurt.’’

Met een overall werkgroep en clusterteams probeert SAAM* de grote vragen te tackelen en in de praktijk klaar te zijn voor de dag van morgen. Flexibiliteit, solidariteit en plezier wegen daarin zwaar. Van Montfort: ‘De verbondenheid in en met de vijf verschillende clusters is erop gericht: we moeten elkaar ook samen optillen. We hebben collega’s en kinderen uitgedaagd en al veel gave dingen gezien. Ik hoop dat ze de professionale ruimte die er letterlijk was, ook echt vasthouden. Op die speelse en onderzoekende houding willen we samen doorgaan.’