Het coronavirus legt maatschappelijke systemen plat, het onderwijs is thuisonderwijs geworden en de relatieve isolatie en fysieke afstand roept nieuwe vragen op. Pedagogische vragen. In deze NIVOZ-podcast met Lisette Bastiaansen vindt er een eerste verkenning en analyse plaats.

Lisette Bastiaansen is docent pedagogiek aan de HAN, de hogeschool Arnhem Nijmegen, maar vooral ook onderzoeker. Ze doet promotieonderzoek naar aandacht en betrokkenheid en de betekenis ervan voor de pedagogische relatie, in het pedagogisch handelen. Juist in deze coronatijd staat er iets op het spel, vertelt Lisette. Tijd en ruimte maken, is wezenlijk. De druk mag van de ketel. Lisette richt zich nadrukkelijk ook op de leiders in deze maatschappij.’ Een krachtig geluid vanuit de overheid, de PO Raad of anderszins kan enorm veel betekenen. Voor ouders en leraren.'

Eerder deze week deed Lisette met Ton Bruining een klein onderzoekje naar de ervaringen van leraren met het thuisonderwijs – ook met betrekking tot aandacht en contact. Hun bevindingen zijn terug te vinden in dit artikeltje, dat online ook weer veel aandacht en reacties genereerde. ‘Met afstandsonderwijs proberen we zo goed en zo kwaad de boel draaiende te houden. En dat gaat niet eens zo slecht. Maar als er zo aan de levensboom wordt geschud. Als er angst, onzekerheid en spanning is. Is dat dan wat er nodig is?’

Door onze relatieve isolatie en doordat nu veel dingen anders zijn - thuis, met vrienden en op het werk - worden we in ons mens-zijn geraakt – leraren leerlingen, ouders, iedereen. ‘En dat vraagt nu echt even dat we daar tijd en ruimte voor maken,’ zegt Lisette Bastiaansen. ‘Natuurlijk hoeven we daar niet in door te slaan, ‘gewoon’ lesgeven is ook belangrijk. Maar kijk wel even wat er wel kan.’

Haar pleidooi is er een van contact maken, van aandacht en betrokkenheid. Praten over wat er leeft, goed luisteren en aan relaties werken. ‘Dit is langzaam voor mensen een existentiële crisis geworden. We hebben onszelf opnieuw te verhouden, tot onszelf, tot elkaar en tot de wereld. En dat vraagt er ook om om opnieuw samen te kijken naar de vraag hoe we nu en straks met onderwijs om willen gaan. Samen kijken naar de bedoeling er áchter. Want ook dat vraagt deze crisis van ons: samen kijken naar waar onderwijs uiteindelijk, echt voor bedoeld is.’

Lisette richt zich tot een ieder, want we doen het met elkaar. Maar ze doet in deze een bijzonder appel op de leiders in deze maatschappij. Om daarin, ook naar het onderwijs, een ander geluid te laten horen. De druk moet van de ketel, op scholen, thuis - verwachtingen worden bijgesteld. We dienen ons meer om elkaar te bekommeren. Ouders om kinderen, leraren om elkaar. Er spelen existentiële thema’s. Met angst en stress wordt er niets geleerd. Een krachtig geluid vanuit de overheid, de PO Raad of anderszins kan enorm veel betekenen.’

En toen sloten opeens de scholen en lijkt alles anders. In deze podcast-reportage zoeken we Eva Vesseur op, schoolleider van Klein Amsterdam. Ze vertelt openhartig wat er allemaal op haar afkomt, welke kansen zij ziet en met welke pedagogische vragen zij met haar team op reis is. ‘We hebben het nog nooit gedaan, dus we kunnen het vast!’

Verslaggever Jan Jaap Hubeek was eerder bij Klein Amsterdam, een vernieuwingsschool die anderhalf jaar terug in Amsterdam-Noord is gestart. Hij maakte er – kort voordat de crisis ons naar een nieuwe werkelijkheid leidde, een podcast-drieluik. Over leren in de tussenruimte, de slogan die zo bij deze school past, de praktijk en de eerste ontwikkelingen.

Nu onderneemt hij met Eva Vesseur een wandeling door Amsterdam, via de Dam naar de Oude Kerk, tegen een surrealistisch decor. Ze ontdekken samen wat de stilte van de stad te zeggen heeft, zonder toeristen en de grote drukte. De parallel met het onderwijs is snel gemaakt. Ook Klein Amsterdam was opeens dicht, althans zo voelde het. En de kinderen kwamen op afstand. Dat is niet zoals het bedoeld was. ‘We zijn een hecht team, Klein Amsterdam vormt een samenleving en dan valt dat ineens uit elkaar,’ zegt Eva.

Kinderen worden natuurlijk vreselijk gemist (‘we hebben een speciale plek in Google Hangout waar we die gevoelens met elkaar kunnen delen’) en wat achterbleef – het gebouw - was niet veel meer dan een levenloze ruimte. En toch ook – zo zegt Eva – is de nieuwe werkelijkheid een heel levendige. ‘Door allerlei inperkingen, gaat de creativiteit ook stromen. Je maakt van de nood een deugd.’ Klein Amsterdam is dus Online Klein Amsterdam! geworden, een metamorphosische co-productie tussen ouders en team. Het credo is er een vol optimisme en hoop: 'We hebben het nog nooit gedaan, dus we kunnen het vast!.’

Lekker spelen in tijden van onzekerheid en onrust, zo staat er te lezen bij een filmpje dat via sociale media werd gedeeld. De hond van juf Lies gaat op zoek naar de kinderen en drukt zijn snuit tegen de camera. Gevonden! Want ook op Klein Amsterdam wordt op afstand geprobeerd het leren op een andere manier voort te zetten. Maar, benadrukt Eva, de eerste prioriteit is een andere: ‘Ons doel is om de leerlingen verbonden te houden met de school, dat ze zich nog Klein-Amsterdammer voelen.’

Er worden dus geen werkboekjes meegegeven, het gevolg van een goed gesprek dat met het team is gevoerd, maar wel voorzieningen getroffen, zodat iedereen kan inloggen en bereikbaar blijft. En wat betreft de leermogelijkheden, vanuit de visie is er volgens Eva Vesseur eigenlijk ook geen sprake van een beperking. De ‘tussenruimte’ is een plek van ontmoeting, waar de kinderen en de wereld elkaar tegenkomen. Leren over echte onderwerpen en situaties die spelen op dit moment, en van de mensen die je daarbij ontmoet: buren, de straat, de stad. Eva: ‘Ook in deze situatie kun je nog steeds best veel met je omgeving. Een andere omgeving is het wel, want ieder leerling heeft een ander thuis. Maar eigenlijk zitten we ook met elkaar in hetzelfde schuitje. Dat verbindt en roept veel verbeeldingskracht op.’

In 2015 kwam de stad Amsterdam met de wedstrijd ‘Onze nieuwe school’. Klein Amsterdam was één van de winnaars en ging in het schooljaar 2018-2019 van start met ongeveer 60-80 leerlingen.

‘Het is de zoektocht die je in deze periode ziet en die wat mij betreft altijd nodig is, met je leerlingen en met je collega’s,’ zegt Bas Huijbers, docent op het Vox College in Amsterdam, de vernieuwingsschool met heterogene jaargroepen en veel projecten. In deze podcast vertelt Bas, vader ook van drie schoolgaande kinderen, over zijn praktijk en over zijn pedagogische opdracht, die vastzit aan zijn eigen biografie.

Op Vox College, de middelbare school in Amsterdam-Noord die hij vier jaar geleden met een aantal begon, is Bas Huijbers onder meer docent maatschappijleer en mentor van zestien leerlingen. Hij ging kort voor de coronaperiode van vier naar twee werkdagen per week, ook en vooral om na te denken en stil te staan bij het onderwijs dat hij geeft. Om te vertragen, zoals hij het zelf zegt. ‘Om mezelf vragen stellen als ‘wat wil ik nu, wat is belangrijk en wat is nu mijn opdracht? Want dat lukt niet als je vier, vijf of zes dagen per week bezig bent en een school aan het opstarten bent.’

Door de coronacrisis en het afstandsonderwijs zijn die fundamentele vragen opportuun geworden, merkt Bas, niet alleen voor hemzelf. Hij ziet de zoektocht om zich heen, nu leraren en docenten nog nadrukkelijker tegen de verschillen tussen leerlingen aanlopen en ze deels de grip zijn kwijtgeraakt. Zo leert de ervaring. ‘Wat je ziet is dat er in een gemeenschap, een groep of een klas kinderen zitten die je allemaal verschillend moet behandelen om iets te bereiken. Met de een communiceer je per app, de ander per mail en zo zijn er nog vijf of tien mogelijkheden. ‘

‘En als het over onderwijs maken, is het altijd die zoektocht met elkaar,’ zo vertelt Bas Huijbers. ‘Er zijn geen oneliners of simpele ideeën om goed onderwijs te maken, anders hadden we het allang op die manier gedaan.’ Hij vertelt over zijn mentorleerlingen, waarvan een deel het makkelijker heeft en een ander deel zwaarder. Dat veertien van de zestien kinderen toch keurig hun opdrachten inleveren en het dus eigenlijk echt wel goed doen. Hoe komt dat dan? ‘Het eerste waar ik aan denk is dat ik bij allemaal, op een of twee na, een keer op huisbezoek ben geweest. De relatie is er. Ik snap de thuissituatie en kan daar ook rekening mee houden.’

We drijven in de onderwijswerkelijkheid van nu dus op ‘de relatie’ die we met onze leerlingen hebben, zo betoogt Bas, ‘op onze gedeelde geschiedenis.’ En we nemen altijd onze eigen biografie mee de klas in, zo weet hij. Zelf had hij een verschrikkelijke basisschooltijd, niet alleen doordat hij zijn vader verloor, maar ook en vooral doordat er zijn geval sprake was van dyslectie en die beperking pas laat erkend werd. ‘Ik denk dat elk kind het goed wil doen. Ik deed zelf enorm mijn best, maar het lukte me niet. Dus ik weet dat school niet altijd leuk is en dat hoeft ook niet altijd. Maar elk kind moet wel met plezier naar school toe komen. Dat staat voorop.’

Bas spreekt in deze podcast over het grote perspectief en over een herbezinning, ook op de opdracht die we als leraar of docent hebben. Leren we kinderen het vak of de competenties? Of leiden we ze de wereld in, de publieke ruimte, waarin ze verantwoordelijkheden voelen over diezelfde ruimte die we met elkaar delen?