W PRL temat zbrodni katyńskiej był całkowicie zakazany. Komunistyczne władze, związane politycznie ze Związkiem Sowieckim, konsekwentnie blokowały ujawnianie prawdy, próbując zrzucić winę na Niemców lub całkowicie przemilczeć sprawę. Dlatego to środowiska emigracyjne stały się głównymi strażnikami pamięci o Katyniu – przypomina Lech Parell, szef Urzędu ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych.

Za granicą o Katyniu mówiono swobodnie. Polskie środowiska na Zachodzie – w tym tysiące Sybiraków i żołnierzy armii Andersa, którzy znali sowiecki system z doświadczenia – od początku podtrzymywały pamięć o zamordowanych oficerach. To właśnie oni tworzyli pierwsze upamiętnienia i publikowali materiały, które pozwalały zachować prawdę w czasach komunistycznej cenzury. Istotną rolę odgrywały także niezależne polskie media, zwłaszcza Radio Wolna Europa.

Choć Zachód często unikał poruszania tematu Katynia z powodów politycznych, Stany Zjednoczone już w 1952 roku, dzięki raportowi Komisji Maddena, jednoznacznie uznały sowiecką odpowiedzialność. Jednocześnie ZSRR prowadził szeroko zakrojoną dezinformację – m.in. próbując mylić Katyń z białoruską wsią Chatyń oraz oskarżając krytyków o sprzyjanie nazistom.

Lech Parell podkreśla, że dzisiejsza polityka pamięci w Polsce wiele zawdzięcza emigracji. To dzięki Polonii i środowiskom emigracyjnym prawda o Katyniu przetrwała lata kłamstw,

Zadanie publiczne sfinansowane ze środków otrzymanych od Urzędu ds, Kombatantów i Osób Represjonowanych.

Przez dziesięciolecia zbrodnia katyńska była jednym z najbardziej pilnie strzeżonych tematów tabu w PRL. Komunistyczne władze konsekwentnie powielały sowiecką narrację, przypisując mord niemieckim okupantom i surowo karząc każdego, kto próbował mówić prawdę. O mechanizmach cenzury, represjach oraz walce o pamięć opowiada prof. Andrzej Zawistowski z Instytutu Pileckiego.

Pierwsze reakcje polskich komunistów po ujawnieniu zbrodni w 1943 roku były oparte głównie na wierze w sowiecką wersję wydarzeń. Władysław Gomułka – mimo wiedzy o wcześniejszych czystkach Stalina – początkowo nie dopuszczał możliwości, że to ZSRR odpowiada za mord, a nawet później, gdy zrozumiał prawdę, uznał, że ze „względu na rację stanu” należy ją ukrywać.

W latach 40. i 50. aparat bezpieczeństwa bezwzględnie karał za rozpowszechnianie informacji o sowieckiej odpowiedzialności. Stosowano zarzuty dotyczące „propagandy szeptanej” czy „podważania przyjaźni polsko-radzieckiej”. Przemilczanie i fałszowanie historii obowiązywało również w podręcznikach szkolnych i mediach.

Po 1956 roku polityka nieco się zmieniła: zamiast intensywnej propagandy pojawiła się strategia wyciszania tematu. Cenzura dopuszczała jedynie wzmianki o Katyniu pod warunkiem użycia daty „1941”, co sugerowało niemiecką winę. Tymczasem ZSRR prowadził szeroko zakrojoną kampanię dezinformacyjną na Zachodzie, starając się blokować inicjatywy upamiętniające zbrodnię.

Pamięć o Katyniu przetrwała dzięki Kościołowi, działaczom opozycji i środowiskom harcerskim. W latach 70. i 80. temat wrócił w drugim obiegu, a w okresie Solidarności nastąpił prawdziwy wybuch aktywności upamiętniającej. W 1981 roku na Powązkach w nocy ustawiono nielegalny pomnik katyński z datą „1940”, który władze błyskawicznie usunęły – i zastąpiły własną, ocenzurowaną wersją.

Zadanie publiczne sfinansowane ze środków otrzymanych od Urzędu ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych

W rozmowie z Izabellą Sariusz-Skomską, prezes Federacji Rodzin Katyńskich, wracamy do rodzinnej tajemnicy Katynia, dorastania w cieniu kłamstwa oraz walki o prawdę i godną pamięć ofiar. Pojawia się osobiste świadectwo, historia edukacji o Katyniu w PRL, narodziny wspólnoty rodzin katyńskich po 1989 roku oraz współczesne obawy o przyszłość miejsc pamięci. 🎙️📚💔

Zadanie publiczne jest finansowane ze środków otrzymanych od Urzędu ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych.